• Ingen resultater fundet

Reviews

N/A
N/A
Info
Hent
Protected

Academic year: 2022

Del "Reviews"

Copied!
69
0
0

Indlæser.... (se fuldtekst nu)

Hele teksten

(1)

R e v i e w s

E l k e B e c k :

I d e n t i t ä t d e r P e r s o n .

S o z i a l p h i l o s o p h i s c h e S t u d i e n z u K i e r k e g a a r d , A d o r n o u n d H a b e r m a s

E p i s t e m a t a ( W ü r z b u r g e r w i s s e n s c h a f t l i c h e S c h r i f t e n ) . R e i h e P h i l o s o p h i e B a n d 9 4 .

V e r l a g K ö n i g s h a u s e n & N e u m a n n , W ü r z b u r g 1 9 9 1 , 1 5 2 S .

I n d e n l e t z t e n J a h r e n h a t d i e A n z a h l d e r I n t e r p r e t a t i o n e n , d i e K i e r k e ­ g a a r d s W e r k a u f F r a g e n d e r p o l i t i s c h e n P h i l o s o p h i e b e z i e h e n , b e t r ä c h t l i c h z u g e n o m m e n . D a b e i s c h e i n e n i n Z e i t e n z u n e h m e n d e r g e s e l l s c h a f t l i c h e r I n d i v i d u a l i s i e r u n g s e i n e T e x t e n i c h t m e h r p r i m ä r a l s K r i t i k d e r i n d u ­ s t r i e l l e n M a s s e n - u n d W a r e n g e s e l l s c h a f t i n t e r e s s a n t z u s e i n , s o w i e d i e s f ü r d i e ä l t e r e F o r s c h u n g g a l t . V i e l m e h r e r w e i s t s i c h K i e r k e g a a r d s W e r k n u n a l s e i n e H i l f e z u m V e r s t ä n d n i s g e n a u d i e s e r g e s e l l s c h a f t l i c h e n I n d i ­ v i d u a l i s i e r u n g u n d z u m ( p h i l o s o p h i s c h e n ) U m g a n g m i t i h r .

A u f d a s P h ä n o m e n d e r I n d i v i d u a l i s i e r u n g n i m m t a u c h E l k e B e c k i n i h r e m B u c h , e i n e r p h i l o s o p h i s c h e n D i s s e r t a t i o n a u s M ü n c h e n , B e z u g . D o c h i s t d i e s n u r d a s S p r u n g b r e t t f ü r i h r e i g e n t l i c h e s T h e m a : d a s V e r ­ s t ä n d n i s d e r p e r s o n a l e n I d e n t i t ä t . Z u r A u f k l ä r u n g d i e s e s B e g r i f f e s u n t e r ­ s u c h t s i e T e x t e v o n K i e r k e g a a r d , A d o r n o u n d H a b e r m a s . D o c h m u ß d e r o d e r d i e e r w a r t u n g s v o l l e K i e r k e g a a r d - L e s e r i n b e r e i t s h i e r v o r g e w a r n t w e r d e n : D i e s i s t n i c h t n u r k e i n e M o n o g r a p h i e s p e z i e l l ü b e r K i e r k e ­ g a a r d , e s i s t ü b e r h a u p t k e i n e M o n o g r a p h i e ü b e r K i e r k e g a a r d ! Z w a r k o m m t d e m D ä n e n f ü r d i e A r g u m e n t a t i o n d e r V e r f a s s e r i n e i n e z e n t r a l e S t e l l u n g z u , d o c h u m f a ß t d i e e i g e n t l i c h e K i e r k e g a a r d - I n t e r p r e t a t i o n w e ­ n i g m e h r a l s 2 0 S e i t e n ; d i e s i s t a u c h g e m e s s e n a m g e r i n g e n U m f a n g d e s g e s a m t e n B u c h e s ( 1 3 8 S e i t e n T e x t ) s e h r k n a p p ( f r e i l i c h k o m m e n a u c h d i e b e i d e n a n d e r e n b e h a n d e l t e n A u t o r e n n u r u n w e s e n t l i c h b e s s e r w e g ) . D o c h w e i ß d e r g e l e h r i g e K i e r k e g a a r d - S c h ü l e r u m d e n k a t e g o r i a l e n U n ­ t e r s c h i e d z w i s c h e n q u a n t i t a t i v e r u n d q u a l i t a t i v e r B e t r a c h t u n g u n d w i r d s i c h d a h e r n i c h t d e r M ö g l i c h k e i t v e r s c h l i e ß e n , d a ß a u c h a u f e n g e m R a u m w i c h t i g e E i n s i c h t e n v e r b r e i t e t w e r d e n k ö n n e n .

(2)

M a n k a n n i n d e m B u c h e i n e Z w e i t e i l u n g e r k e n n e n : I n e i n e m e r ­ s t e n T e i l w i r d d e r B e g r i f f d e r I d e n t i t ä t i n m e h r e r e n g e i s t e s g e s c h i c h t ­ l i c h e n D u r c h g ä n g e n e i n l e i t e n d e n t w i c k e l t . D e r z w e i t e T e i l b r i n g t d a n n d i e D i s k u s s i o n m i t d e n d r e i H a u p t z e u g e n d e r U n t e r s u c h u n g . B e c k a r ­ b e i t e t v o n A n f a n g a n m i t e i n e m g r u n d s ä t z l i c h e n D u a l i s m u s i n d e r B e ­ s t i m m u n g d e s I d e n t i t ä t s b e g r i f f s : D a n a c h w i r d e i n e r s e i t s i n v i e l e n T h e o ­ r i e n I d e n t i t ä t u n t e r d e r l e i t e n d e n K a t e g o r i e d e s A l l g e m e i n e n v e r s t a n d e n , u n d z w a r i n z w e i f a c h e r R i c h t u n g . Z u n ä c h s t i s t I d e n t i t ä t i n d i e s e m F a l l a u s s c h l i e ß l i c h “ s o z i a l e ” I d e n t i t ä t , d i e a l s p e r s o n a l e B e s t i m m u n g s t e t s d u r c h s o z i a l e B e z ü g e u n d I n t e r a k t i o n s p r o z e s s e v e r m i t t e l t u n d i n A u ­ s e i n a n d e r s e t z u n g m i t d e r Ö f f e n t l i c h k e i t e r w o r b e n w i r d . I n s b e s o n d e r e i n d e r S o z i a l p s y c h o l o g i e ( M e a d , G o f f m a n n , E r i k s o n ) w e r d e I d e n t i t ä t a u f d i e F u n k t i o n p s y c h o s o z i a l e r I n t e g r a t i o n r e d u z i e r t ( S . 2 2 - 3 4 ) . D a z u g e s e l l t s i c h j e d o c h a u c h d i e p h i l o s o p h i s c h e I d e n t i t ä t s v o r s t e l l u n g . E i n k u r z e r D u r c h g a n g v o n D e s c a r t e s b i s H e g e l ( S . 3 5 - 4 8 ) z e i g t , d a ß h i e r I d e n t i t ä t z w a r i n i h r e r B e d e u t u n g f i i r d a s V e r s t ä n d n i s e i n e s m o r a l i s c h h a n d e l n d e n S u b j e k t s g e s e h e n w i r d . G l e i c h w o h l d o m i n i e r t a u c h h i e r d a s E l e m e n t d e s A l l g e m e i n e n , u n d z w a r i n F o r m d e s “ a b s t r a k t e n ” S i t t e n g e s e t z e s ( K a n t , F i c h t e ) u n d d e r G e s c h i c h t e ( H e g e l ) . W a s d a m i t f ü r d e n I d e n t i t ä t s b e g r i f f v e r l o r e n g e h t , i s t n a c h B e c k s M e i n u n g d i e E r f a h r u n g d e r m o r a l i s c h ­ p r a k t i s c h e n I n d i v i d u a l i t ä t a l s e i n e s k o n t i n g e n t e n B e s o n d e r e n , d a s n i c h t m e t a p h y s i s c h o d e r g e s c h i c h t l i c h a b l e i t b a r i s t . A n d i e s e m D e f i z i t s e t z t B e c k i h r e n z w e i t e n , p o s i t i v e n B e g r i f f v o n I d e n t i t ä t a n . D i e s e r h a t z u m e i n e n e b e n d i e s e u n v e r m i t t e l b a r e P a r t i k u l a r i t ä t g e g e n d i e K r ä f t e d e s A l l ­ g e m e i n e n z u m A u s d r u c k z u b r i n g e n , m u ß d a m i t a b e r z u m a n d e r e n d i e V o r a u s s e t z u n g g e r a d e d e r s o z i a l e n u n d p o l i t i s c h e n E x i s t e n z d e s I n d i v i d u ­ u m s a r t i k u l i e r e n . P e r s o n a l e I d e n t i t ä t a l s “ i n n e r e E i n h e i t ” ( S . 3 6 ) e i n e s L e b e n s e n t w u r f s s o l l e i n n i c h t - m e t a p h y s i s c h e r B e g r i f f v o n S u b j e k t i v i t ä t s e i n , d e r e s e r l a u b t , I n d i v i d u a l i t ä t u n d S o z i a l i t ä t a l s v e r m i t t e l t z u d e n k e n . S o g e w i n n t B e c k e i n k l a r e s B e g r i f f s g e b ä u d e , m i t d e m s i e i m f o l g e n d e n i h r e d r e i H a u p t a u t o r e n b e a r b e i t e n k a n n . A l l e r d i n g s i s t z u f r a g e n , o b d i e s e G e g e n ü b e r s t e l l u n g d e r b e i d e n I d e n t i t ä t s b e g r i f f e n i c h t v i e l z u s c h e m a ­ t i s c h i s t . A u c h e r g i b t s i c h a u s d e m b l o ß e n S c h e m a n o c h n i c h t o h n e w e i t e r e s s e i n e B e w e r t u n g . W a r u m d e r m o r a l i s c h - p r a k t i s c h e I d e n t i t ä t s ­ b e g r i f f d e m a n d e r e n e i g e n t l i c h v o r z u z i e h e n i s t , w i r d n i r g e n d s b e g r ü n ­ d e t , s o n d e r n i m m e r n u r a l s s c h e i n b a r e v i d e n t b e h a u p t e t . O n t o l o g i s c h e o d e r m e t a p h y s i s c h e A r g u m e n t e w e r d e n n i c h t e r ö r t e r t . F e r n e r f a l l e n d i e A u s f ü h r u n g e n z u d e n v e r s c h i e d e n e n h o c h k a r ä t i g e n A u t o r e n s e h r o b e r ­ f l ä c h l i c h a u s .

(3)

I n d e r A u s e i n a n d e r s e t z u n g d i e s e r b e i d e n I d e n t i t ä t s b e g r i f f e n i m m t n u n K i e r k e g a a r d f ü r B e c k e i n e z e n t r a l e S t e l l u n g e i n . B e i i h m s i e h t s i e i n e x e m p l a r i s c h e r W e i s e d a s R e c h t “ d e s k o n k r e t e n S u b j e k t e s g e g e n ü b e r d e m A l l g e m e i n e n ” v e r t e i d i g t ( S . 4 8 ) . D i e s e t r a d i t i o n e l l e E i n o r d n u n g K i e r k e g a a r d s e r h ä l t n u n a b e r d u r c h i h r e n n o r m a t i v e n I d e n t i t ä t s b e g r i f f e i n e w i c h t i g e E r w e i t e r u n g , i n d e m K i e r k e g a a r d s S u b j e k t b e g r i f f a u f s e i n e p o l i t i s c h - s o z i a l e n I m p l i k a t i o n e n u n d V o r a u s s e t z u n g e n h i n b e f r a g t w i r d . D i e D a r s t e l l u n g s e t z t b e i m M i t t e i l u n g s p r o b l e m a n , e r ö r t e r t d a r a u f h i n u n t e r d e n B e g r i f f e n d e r “ p a r a d o x e n D i a l e k t i k ” u n d d e r “ G e s c h i c h t e ” d i e F r a g e d e r g e s e l l s c h a f t l i c h e n V e r m i t t l u n g d e s S u b j e k t s u n d g e l a n g t s c h l i e ß ­ l i c h z u r N ä c h s t e n l i e b e a l s d e r F o r m , i n d e r s i c h b e i K i e r k e g a a r d p e r s o n ­ a l e I d e n t i t ä t i n d e r K o n k r e t i o n s o z i a l e r E x i s t e n z g e s t a l t e t . I n d e r T h e o r i e d e r i n d i r e k t e n M i t t e i l u n g e n t d e c k t B e c k d i e R e f l e x i o n d e r k o m m u n i k a ­ t i v n i c h t m e h r e i n h o l b a r e n u n d v o m e i n z e l n e n u n v e r t r e t b a r s e l b s t z u l e i s t e n d e n V e r a n t w o r t l i c h k e i t , d i e s o ü b e r h a u p t e r s t “ d i e V o r a u s s e t z u n g d i s k u r s i v e r W i l l e n s b i l d u n g ” d a r s t e l l e ( S . 5 2 f . ) . D i e B e s t i m m u n g d e s M e n ­ s c h e n a l s “ Z w i s c h e n w e s e n ” ( S . 5 4 ) , d i e j e d e m e t a p h y s i s c h e H i e r a r c h i e - s i e r u n g d e s A l l g e m e i n e n e n t m a c h t e , u n d d i e E n t o b j e k t i v i e r u n g d e r G e ­ s c h i c h t e f ü h r t e n d a z u , d a ß “ d i e Q u a l i t ä t d e r E n t s c h e i d u n g e n d e s E i n z e l ­ n e n ” f ü r d i e K o n s t i t u t i o n v o n I d e n t i t ä t e n t s c h e i d e n d w ü r d e n ( S . 6 2 ) . D i e N ä c h s t e n l i e b e s c h l i e ß l i c h s e i d i e P r a x i s f o r m , i n d e r d i e P a r t i k u l a r i t ä t d e s A n d e r e n a n e r k a n n t u n d s o d e r “ T a u s c h c h a r a k t e r d e r s o z i a l e n V e r ­ h ä l t n i s s e ” ( S . 6 4 ) ü b e r w u n d e n w e r d e . G e g e n A d o r n o s b e r ü h m t e K i e r k e ­ g a a r d - K r i t i k w i r d d i e s o z i a l e D i m e n s i o n a u c h d e s T o t e n g e d e n k e n s a u f ­ g e z e i g t . S o z e i g e K i e r k e g a a r d s N ä c h s t e n l i e b e a l s B e g r i f f v o n S e l b s t v e r ­ a n t w o r t u n g e i n e “ n o r m a t i v e K a t e g o r i e p o l i t i s c h e n H a n d e l n s ” ( S . 7 0 ) , d a s n i c h t d e m m e t a p h y s i s c h e n I d e n t i t ä t s d e n k e n u n d s e i n e r P r a x i s d e r S e l b s t ­ e r h a l t u n g u n d N a t u r u n t e r d r ü c k u n g f o l g e .

S o w i c h t i g d i e A r b e i t a n d e r p o l i t i s c h e n D i m e n s i o n d e r K i e r k e - g a a r d s c h e n T e x t e i s t , s o o f f e n s i c h t l i c h s i n d d i e M ä n g e l d i e s e r U n t e r ­ s u c h u n g . B e c k s I n t e r p r e t a t i o n i s t l e i d e r k a u m t e x t g e b u n d e n u n d n i c h t i n d e r A u s e i n a n d e r s e t z u n g m i t e i n z e l n e n S c h r i f t e n e n t w i c k e l t . A u s i h r e m C o c k t a i l v o n v e r s t r e u t e n K i e r k e g a a r d - Z i t a t e n u n d l ä n g e r e n A u s z ü g e n a u s d e r S e k u n d ä r l i t e r a t u r l ä ß t s i c h f ü r d i e K i e r k e g a a r d - E x e g e s e j e d e n f a l l s n i c h t s l e r n e n . E s d r ä n g t s i c h d e r E i n d r u c k a u f , d a ß h i e r e i n T h e m a a u f K i e r k e g a a r d s T e x t e g e s t ü l p t w i r d , o h n e z u f r a g e n , w a s d i e s e T e x t e s e l b s t d a z u s a g e n k ö n n e n . D i e s e m E i n d r u c k e n t s p r i c h t a u f d e r i n h a l t l i c h e n E b e n e d e r U m s t a n d , d a ß B e c k n i c h t n a c h d e m O r t d e s I d e n t i t ä t s b e g r i f f s i n K i e r k e g a a r d s S e m a n t i k f r a g t . E s g i b t e i n e V i e l z a h l v o n B e g r i f f e n u n d

(4)

T e x t e n , d i e m a n z u d i e s e r T h e m a t i k a u s w e r t e n k ö n n t e , e t w a d e n S e l b s t ­ b e g r i f f o d e r d i e R e d e ü b e r d i e E i n h e i t d e s W i l l e n s ( G J T T 8 ) . D i e s e B e ­ g r i f f e r e f l e k t i e r e n K i e r k e g a a r d s B e m ü h e n u m d i e F r a g e , d a s r e l a t i o n a l e H a n d e l n d e s E i n z e l n e n i n b e s t i m m t e n F o r m e n d e s S e l b s t v e r s t ä n d n i s s e s z u g r ü n d e n . D e r S e l b s t b e g r i f f w i e a u c h d i e T h e o r i e d e r N ä c h s t e n l i e b e s c h e i n e n n ä m l i c h d i e P e r s p e k t i v e d e s g u t e n , g e l i n g e n d e n L e b e n s m i t d e r d e o n t o l o g i s c h e n P e r s p e k t i v e d e s g e f o r d e r t e n H a n d e l n s v e r b i n d e n z u w o l l e n . O h n e e i n e s o l c h e V e r b i n d u n g a b e r w i r d n i c h t k l a r , w o r i n d i e F o r d e r u n g d e r L i e b e o n t o l o g i s c h g r ü n d e t . G e r a d e d i e s e B e g r ü n d u n g s ­ f u n k t i o n a b e r k ö n n t e d e r I d e n t i t ä t s b e g r i f f ü b e r n e h m e n ( e i n e o n t o l o g i ­ s c h e I n t e r p r e t a t i o n d e s I d e n t i t ä t s b e g r i f f s b i e t e t z . B . H . S c h u l z , E s c h a t o l o ­ g i s c h e I d e n t i t ä t ) . W e n d e t m a n d e n I d e n t i t ä t s b e g r i f f a u f K i e r k e g a a r d s T e x t e

a n , s o k a n n d i e s v o r e i n e m M i ß v e r s t ä n d n i s d i e s e r E t h i k a l s r e i n e r S o l - l e n s e t h i k b e w a h r e n . D o c h g e r a d e i n d i e s e r W e i s e , a l s r e i n e d e o n t o l o g i - s c h e E t h i k s t e l l t B e c k d i e N ä c h s t e n l i e b e d a r u n d b e g i b t s i c h d a m i t d e r p r o d u k t i v e n M ö g l i c h k e i t e n i h r e r A u s l e g u n g s k a t e g o r i e . D e n n w i e s o s o l l e i g e n t l i c h j e m a n d u m d i e e i g e n e u n d f r e m d e I n d i v i d u a l i t ä t l e i d e n ­ s c h a f t l i c h b e s o r g t s e i n ? K i e r k e g a a r d s T e x t e d r e h e n s i c h i m m e r w i e d e r u m d i e s e F r a g e , b e i B e c k a b e r b l e i b t d i e F o r d e r u n g l e e r u n d u n b e g r ü n ­ d e t . S i e r e f l e k t i e r t n i c h t a u f d i e V o r a u s s e t z u n g e n v o n I d e n t i t ä t , s o n d e r n r e d u z i e r t d i e s e s e l b s t a u f e i n e l e t z t e F o r d e r u n g . U n d s o e n d e t d a n n i h r K i e r k e g a a r d i n e b e n j e n e r a b s t r a k t e n A l l g e m e i n h e i t , g e g e n d i e s i e d o c h u r s p r ü n g l i c h i h r e n I d e n t i t ä t s b e g r i f f z u F e l d e z i e h e n l i e ß : “ E x i s t e n z d i a ­ l e k t i k a l s B e g r ü n d u n g v o n S e l b s t v e r a n t w o r t l i c h k e i t , d i e V o r a u s s e t z u n g u n d n i c h t I n h a l t p o l i t i s c h e r P r a x i s b i l d e t ” ( S . 7 0 ) . S p ä t e s t e n s h i e r z e i g t s i c h d e r v e r g r ö b e r n d e S c h e m a t i s m u s d e r G e g e n ü b e r s t e l l u n g v o n “ s o z i a ­ l e r ” u n d “ p e r s o n a l e r ” I d e n t i t ä t , d e r d i e K i e r k e g a a r d - I n t e r p r e t a t i o n z u e i n e r f a l s c h e n E i n s e i t i g k e i t v e r f ü h r t . I n d e r D i a l e k t i k d e r S e l b s t w a h l , i n d e r “ m a n d a s W o l l e n w ä h l t ” ( G W 3 , 1 8 0 ) u n d d a m i t a l s W ä h l e n d e r i m ­ m e r s c h o n i n n e r h a l b e i n e s p o l i t i s c h e n R a h m e n s s t e h t , w a r t e n v i e l e I n ­ t e r p r e t a t i o n s f r a g e n ; a b e r B e c k b l e n d e t s i e a u s z u g u n s t e n e i n e s u n d i ä l e k - t i s c h e n I d e n t i t ä t s b e g r i f f s . L e t z t l i c h i s t i h r U r t e i l w i d e r s p r ü c h l i c h : B e ­ h a u p t e t s i e e i n e r s e i t s d e n V e r l u s t d e s P o l i t i s c h e n b e i K i e r k e g a a r d ( S . 5 0 ) , s o g i l t i h r a u f d e r a n d e r e n S e i t e s e i n L i e b e s b e g r i f f a l s p o l i t i s c h e H a n d ­ l u n g s k a t e g o r i e ( S . 7 0 ) . S o k a n n m a n z u s a m m e n f a s s e n d f e s t s t e l l e n : D e r I d e n t i t ä t s b e g r i f f i s t s i c h e r l i c h e i n e K a t e g o r i e , u n t e r d e r d i e e t h i s c h - p o l i ­ t i s c h e D i m e n s i o n d e r K i e r k e g a a r d s c h e n T e x t e a u f g e s c h l o s s e n w e r d e n k a n n ; d o c h d a z u b e d a r f e s i n t e n s i v e r T e x t a r b e i t u n d o n t o l o g i s c h e r R e ­ f l e x i o n , d i e m a n i n d i e s e m B u c h l e i d e r v e r g e b l i c h s u c h t .

(5)

D i e b e i d e n n o c h f o l g e n d e n K a p i t e l z u A d o r n o u n d H a b e r m a s f ü h r e n k e i n e n V e r g l e i c h K i e r k e g a a r d s m i t d i e s e n A u t o r e n d u r c h . V i e l ­ m e h r w i l l B e c k d e r “ E r i n n e r u n g s s p u r d e s B e g r i f f s d e r ‘ I d e n t i t ä t d e r P e r ­ s o n ” ’ n a c h g e h e n ( S . 2 ) , u n d d a r i n b i l d e t K i e r k e g a a r d e i n e n t s c h e i d e n d e s G l i e d : E r f o r m u l i e r e a l s “ K o r r e k t i v ” d e s I d e a l i s m u s d i e “ H i n t e r g r u n d a n ­ n a h m e n ” f ü r A d o r n o u n d H a b e r m a s ( S . 1 4 ) . D i e s e ( u n b e w i e s e n e ) D i g ­ n i t ä t e r h e b t i h n z u m M a ß s t a b d e r a n d e r e n b e i d e n D e n k a n s ä t z e . G e m e s ­ s e n a n d i e s e m M a ß s t a b f ä l l t d a s U r t e i l ü b e r A d o r n o p o s i t i v a u s , i n s o f e r n e r s i c h e b e n s o w i e K i e r k e g a a r d z u g u n s t e n d e r p e r s o n a l e n P a r t i k u l a r i t ä t g e g e n d i e d e s t r u k t i v e Ü b e r m a c h t d e s A l l g e m e i n e n w e h r e . Ü b e r d i e s e a l l g e m e i n e Ü b e r e i n s t i m m u n g h i n a u s w e r d e n n u r w e n i g e d i r e k t e V e r ­ g l e i c h s p u n k t e b e n a n n t , a b g e s e h e n v o n A d o r n o s L i e b e s b e g r i f f , d e r e t w a s a u s f ü h r l i c h e r a u f K i e r k e g a a r d b e z o g e n w i r d . B e c k b e z i e h t A d o r n o s K r i ­ t i k d e s I d e n t i t ä t s d e n k e n s z i e m l i c h s o r g l o s a u f d e n s o z i a l e n I d e n t i t ä t s b e ­ g r i f f , u m d a n n d i e ( s u b j e k t i v i t ä t s k r i t i s c h e ! ) n e g a t i v e D i a l e k t i k f ü r i h r e n p o s i t i v e n I d e n t i t ä t s b e g r i f f z u b e a n s p r u c h e n . D a s U r t e i l ü b e r H a b e r m a s f ä l l t k r i t i s c h e r a u s . E r w i e d e r h o l t i n B e c k s S i c h t s ä m t l i c h e F e h l e r d e r S o z i a l p s y c h o l o g i e u n d d e s I d e a l i s m u s . S e i n e t h i s c h e r u n d s p r a c h p h i l o s o - p h i s c h e r U n i v e r s a l i s m u s s e i z u f o r m a l , u m d e r “ G r u n d w a h l ” d e r I n d i ­ v i d u u m s ( S . 1 3 1 ) g e r e c h t w e r d e n z u k ö n n e n ; u n d i m m e r w i e d e r i n t e r ­ p r e t i e r e e r P h ä n o m e n e d e r m o r a l i s c h - p r a k t i s c h e n I d e n t i t ä t d u r c h s o ­ z i a l p s y c h o l o g i s c h e T h e o r e m e . V e r g l e i c h e n d e H i n w e i s e a u f K i e r k e g a a r d s i n d h i e r n u r n o c h s e l t e n . D i e C h a n c e , K i e r k e g a a r d m i t d i e s e n b e i d e n P h i l o s o p h e n e r n e u t ( A d o r n o ) o d e r n e u ( H a b e r m a s ) i n s G e s p r ä c h z u b r i n ­ g e n , w i r d n i c h t e r g r i f f e n .

A b s c h l i e ß e n d m u ß n o c h m i t g e t e i l t w e r d e n , d a ß d a s B u c h s e h r v i e l e o r t h o g r a p h i s c h e F e h l e r u n d s p r a c h l i c h e U n g e n a u i g k e i t e n a u f w e i s t , d i e d a s L e s e n m a n c h m a l s e h r m ü h s e l i g m a c h e n .

U l r i c h L i n c o l n

(6)

O t t o B e r t e l s e n :

S ø r e n K i e r k e g a a r d o g d e f ø r s t e g r u n d t v i g i a n e r e [ S ø r e n K i e r k e g a a r d u n d d i e e r s t e n G r u n d t v i g i a n e r ]

C . A . R e i t z e l , K o p e n h a g e n 1 9 9 6 , 1 6 9 S .

D i e s e s B u c h k a n n d e m A u t o r z u f o l g e a l s e i n e F o r t s e t z u n g d e s f r ü h e r e r ­ s c h i e n e n e n B u c h e s D i a l o g e n m e l l e m G r u n d t v i g o g K i e r k e g a a r d [ D e r D i a l o g z w i s c h e n G r u n d t v i g u n d K i e r k e g a a r d ] a u s d e m J a h r e 1 9 9 0 v e r s t a n d e n w e r d e n . D i e T h e s e w a r d a m a l s w i e h e u t e : “ G r u n d t v i g h a t v e r m u t l i c h i n d e n a l l e r e r s t e n J u g e n d j a h r e n K i e r k e g a a r d s e i n e n i c h t g e r i n g e B e d e u t u n g f ü r d e s s e n E n t w i c k l u n g g e h a b t ” ( S . 1 6 6 ) . I n d e r v o r l i e g e n d e n S t u d i e u n t e r m a u e r t B e r t e l s e n s e i n e T h e s e w e i t e r , i n d e m e r d a s e n g e V e r h ä l t n i s K i e r k e g a a r d s z u d e n e r s t e n G r u n d t v i g i a n e r n u n t e r s u c h t .

D a s B u c h b e s t e h t a u s v i e r T e i l e n , d i e u n a b h ä n g i g v o n e i n a n d e r g e l e s e n w e r d e n k ö n n e n . D e r e r s t e T e i l : “ K i e r k e g a a r d u n d d e r G r u n d t v i - g i a n i s m u s ” i s t e i n e n o c h m a l i g e E i n f ü h r u n g i n d a s V e r h ä l t n i s z w i s c h e n G r u n d t v i g u n d K i e r k e g a a r d ( S . 1 4 - 2 4 ) . D e r z w e i t e T e i l : “ D a n s k K i r k e ­ t i d e n d e ” [ D ä n i s c h e K i r c h e n z e i t u n g ] i s t e i n e D a r s t e l l u n g d i e s e r Z e i t s c h r i f t i n A u s z ü g e n v o n 1 8 4 5 b i s z u m B e g i n n d e s K i r c h e n k a m p f e s 1 8 5 4 . S i e w i r d m i t d e n K o m m e n t a r e n K i e r k e g a a r d s g e l e s e n , w i e s i e s i c h i n d e s s e n p e r s ö n l i c h e n A u f z e i c h n u n g e n f i n d e n ( S . 2 5 - 7 2 ) . I m d r i t t e n T e i l : “ D a s J a h r d e s K i r c h e n k a m p f e s 1 8 5 5 ” , d e m l ä n g s t e n A b s c h n i t t d e s B u c h e s , w e r d e n n a c h d e m s e l b e n P r i n z i p d i e 1 8 5 5 e r s c h i e n e n e n A r t i k e l a n a l y s i e r t ( S . 7 3 - 1 4 2 ) . I m l e t z t e n T e i l : “ N a c h b e b e n d e s K i r c h e n k a m p f e s 1 8 5 6 - 1 8 5 8 ” , m i t e i n e r k l e i n e n “ N a c h s c h r i f t ” v e r s e h e n , w e r d e n A r t i k e l a u s D a n s k K i r k e t i d e n d e 1 8 5 6 - 1 8 5 8 b e h a n d e l t ( S . 1 4 3 - 1 7 0 ) . D a s B u c h i s t z u ­ d e m m i t A n m e r k u n g e n v e r s e h e n , i n d e n e n s i c h k u r z e I n f o r m a t i o n e n ü b e r d i e v i e l e n v o r k o m m e n d e n P e r s o n e n f i n d e n .

I n s e i n e m V o r w o r t s c h r e i b t O t t o B e r t e l s e n : “ W e n n G r u n d t v i g i n d e r G e d a n k e n w e l t K i e r k e g a a r d s e i n e g l e i c h g ü l t i g e P e r s o n g e w e s e n w ä r e , h ä t t e d i e s e r i h m w o h l k a u m s o g r o ß e A u f m e r k s a m k e i t g e w i d m e t ” ( S . 9 ) . D a s i s t z w e i f e l l o s e i n e r i c h t i g e B e o b a c h t u n g , u n d e s i s t d e s h a l b e i n e o r i g i n e l l e I d e e B e r t e l s e n s , A r t i k e l u n d B e s p r e c h u n g e n i n D a n s k K i r k e t i ­ d e n d e i m H i n b l i c k a u f d a s V e r h ä l t n i s K i e r k e g a a r d s z u d e n e r s t e n G r u n d t ­ v i g i a n e r n z u a n a l y s i e r e n . U n d d i e I d e e i s t g u t u m g e s e t z t . D a s B u c h i s t e i n a u s g e z e i c h n e t e s B e i s p i e l d a f ü r , d a ß e s d i e s b e z ü g l i c h n o c h v i e l M a t e ­ r i a l g i b t , d a s a u f e i n e B e a r b e i t u n g w a r t e t . D a s B u c h l i e f e r t B e i s p i e l e d a f ü r , w e r ü b e r K i e r k e g a a r d s c h r i e b u n d ü b e r w e n K i e r k e g a a r d s c h r i e b .

(7)

H i e r t a u c h e n v i e l e i n t e r e s s a n t e G e s t a l t e n a u f : A . P . A d l e r , R a s m u s N i e l ­ s e n , V i l h e l m B i r k e d a l , L u d v i g H e l w e g , P . W . C h r i s t e n s e n , R . T . F e n g e r u n d n a t ü r l i c h n i c h t z u l e t z t N . F . S . G r u n d t v i g s e l b s t . B e i d e r L e k t ü r e h a t m a n f r e i l i c h d a s G e f ü h l : A u c h w e n n d i e s e G e s t a l t e n K i e r k e g a a r d s V e r ­ h ä l t n i s z u m G r u n d t v i g i a n i s m u s b e l e u c h t e n k ö n n e n , s c h e i n t d a s w i c h t i g ­ s t e V e r h ä l t n i s i n d i e s e m Z u s a m m e n h a n g d a s k o m p l i z i e r t e V e r h ä l t n i s K i e r k e g a a r d s z u s e i n e m B r u d e r P e t e r C h r i s t i a n K i e r k e g a a r d z u s e i n . D i e T a g e b ü c h e r d e s l e t z t e r e n s i n d n o c h u n v e r ö f f e n t l i c h t , a b e r B r u c e H . K i r - m m s e h a t i n s e i n e m l e t z t e n B u c h S ø r e n K i e r k e g a a r d t r u f f e t [ B e g e g n u n g e n m i t S ø r e n K i e r k e g a a r d ] ( 1 9 9 6 ) e i n e B e m e r k u n g v e r ö f f e n t l i c h t , d i e P e t e r C h r i s t i a n i m M a i 1 8 3 8 ü b e r S ø r e n f a l l e n l i e ß : “ P . K ø b k e h a t e i n e n R ü c k ­ f a l l e r l e b t u n d i s t s e h r g e s c h w ä c h t . D e s g l e i c h e n S ø r e n , a b e r e r k o m m t n u n G o t t s e i D a n k n i c h t n u r e i n z e l n e n C h r i s t e n , z . B . L i n d b e r g , s o n d e r n a u c h d e m C h r i s t e n t u m n ä h e r ” ( S . 2 0 3 ) . D i e s e s Z i t a t u n t e r s t ü t z t d i e T h e s e B e r t e l s e n s , a b e r m a n m u ß u n t e r s c h e i d e n z w i s c h e n d e n E i n d r ü c k e n , d i e K i e r k e g a a r d v o n d e n G r u n d t v i g i a n e r n e m p f i n g , u n d d e m g r u n d t v i g - s c h e n E i n f l u ß , d e n e r d u r c h d a s V e r h ä l t n i s z u s e i n e m B r u d e r e m p f i n g .

E i n e r d e r f e i n e n Z ü g e d e s B u c h e s i s t d i e A n a l y s e e i n e r B e s p r e ­ c h u n g L u d v i g H e l w e g s d e r u n t e r d e m P s e u d o n y m H . H . 1 8 4 9 e r s c h i e ­ n e n Z w e i e t h i s c h - r e l i g i ö s e K l e i n - S c h r i f t e n . D a ß K i e r k e g a a r d u n t e r P s e u d o ­ n y m e n s c h r i e b , w a r d a m a l s a l l g e m e i n b e k a n n t , a b e r e b e n d i e s e V e r ö f ­ f e n t l i c h u n g w u r d e n i c h t a l s W e r k K i e r k e g a a r d s e r k a n n t . M a n k a n n d e s ­ h a l b ü b e r d i e B e m e r k u n g H e l w e g s l ä c h e l n , w e n n e r s c h r e i b t , d a ß d i e s e b e i d e n k l e i n e n A b h a n d l u n g e n i h r E n t s t e h e n “ d e r L e k t ü r e d e r S c h r i f t e n d e s M a g . S . K i e r k e g a a r d z u v e r d a n k e n ” h ä t t e n , “ s o w o h l w a s d i e G e d a n ­ k e n a n g e h t a l s a u c h d e r e n F o r m . Ü b e r w ä l t i g t v o n d e m R e i c h t u m , d e r s i c h i h m h i e r e r ö f f n e t h a t , h a t d e r z w e i f e l l o s s e h r j u n g e A u t o r s i c h s e l b s t p r o d u k t i v e F ä h i g k e i t e n z u g e t r a u t , o h n e d a ß e r j e d o c h i n s e i n e r A r b e i t a n d e r e s b e w i e s e n h a t a l s d a ß e r d a s , w a s a n d e r s w o v o r l a g , v e r s t a n d e n u n d a u f g e f a ß t h a t ” ( S . 4 5 ) . K i e r k e g a a r d w a r ü b e r d i e s e B e s p r e c h u n g s o ü b e r ­ r a s c h t , d a ß e r g l a u b t e , s i e s e i g e s c h r i e b e n , u m i h n “ a u f s G l a t t e i s ” z u l o c k e n ( S . 4 6 ) . I n t e r e s s a n t i s t a u c h H e l w e g s i n d i r e k t e A n e r k e n n u n g d e r K r i t i k K i e r k e g a a r d s w ä h r e n d d e s K i r c h e n k a m p f e s ( S . 7 5 ) .

A u c h w e n n e s O t t o B e r t e l s e n m e i s t e n s g e l i n g t , d i e D i n g e n ü c h ­ t e r n z u s e h e n , u f e r t s e i n e A r g u m e n t a t i o n a n e i n i g e n S t e l l e n e t w a s a u s . W e n n B e r t e l s e n z . B . e r k l ä r e n w i l l , w a r u m v o n K i e r k e g a a r d k e i n e A u f ­ z e i c h n u n g e n v o r 1 8 3 4 v o r l i e g e n , v e r f ä l l t e r a u f d i e T h e s e , K i e r k e g a a r d h a b e d i e s e A u f z e i c h n u n g e n “ v e r w o r f e n , w e i l s i e z u s e h r d u r c h G r u n d t ­ v i g b e e i n f l u ß t w a r e n ” ( S . 2 0 ) , e i n e d o c h w o h l e t w a s g e w a g t e T h e s e .

(8)

U n d w e n n B e r t e l s e n s o g r o ß e s G e w i c h t d a r a u f l e g t , d a ß K i e r k e g a a r d 1 8 5 5 o f f e n b a r d a r ü b e r e n t t ä u s c h t g e w e s e n s e i , d a ß i h n d i e G r u n d t v i g i a ­ n e r n i c h t u n t e r s t ü t z t e n ( S . 1 1 0 ) , s o s c h e i n t B e r t e l s e n n i c h t a l l e i n m i t d e r K r i t i k K i e r k e g a a r d s a n d e m , w a s G r u n d t v i g u n t e r d e m C h r i s t e n t u m d e s N e u e n T e s t a m e n t s v e r s t a n d , i n K o n f l i k t z u g e r a t e n , s o n d e r n a u c h z u K i e r k e g a a r d s e i g e n e n s e h r s t a r k e n V o r s t e l l u n g e n d a v o n , w a s e s h e i ß t , e i n M ä r t y r e r z u s e i n . D a s M a r t y r i u m e r h ä l t g e r a d e e i n e n T e i l s e i n e r K r a f t a u s d e m K a m p f d e s E i n z e l n e n g e g e n d i e M a s s e . E s e r s c h e i n t z i e m l i c h u n d e n k b a r , d a ß K i e r k e g a a r d s i c h i n s e i n e r A u s e i n a n d e r s e t z u n g m i t d e r e t a b l i e r t e n K i r c h e d i e U n t e r s t ü t z u n g d e r G r u n d t v i g i a n e r g e w ü n s c h t h ä t ­ t e . N i c h t z u l e t z t w e n n m a n d a r a n d e n k t , w i e s i c h d a s V e r h ä l t n i s z u P e ­ t e r C h r i s t i a n K i e r k e g a a r d e n t w i c k e l t h a t .

D i e s e E i n w ä n d e s o l l e n j e d o c h n i c h t v e r d u n k e l n , d a ß B e r t e l s e n w i c h t i g e s Q u e l l e n m a t e r i a l g e f u n d e n h a t , d a s m i t g r o ß e m I n t e r e s s e s t u ­ d i e r t u n d i n t e r p r e t i e r t w e r d e n w i r d . S ø r e n B r u u n

M i c h a e l B o n g a r d t :

D e r W i d e r s t a n d d e r F r e i h e i t E i n e t r a n z e n d e n t a l d i a l o g i s c h e A n e i g n u n g

d e r A n g s t a n a l y s e n K i e r k e g a a r d s

F r a n k f u r t e r T h e o l o g i s c h e S t u d i e n , B a n d 4 9 . K n e c h t , F r a n k f u r t a . M . 1 9 9 5 , I X + 3 9 2 S .

W a s h a t K i e r k e g a a r d d e r T r a n z e n d e n t a l d i a l o g i k z u s a g e n ? U n d ü b e r w e l ­ c h e E i n s i c h t e n v e r f ü g t d i e s e , d i e ü b e r K i e r k e g a a r d h i n a u s g i n g e n ? I n s e i ­ n e r D i s s e r t a t i o n v e r w i c k e l t M . B o n g a r d t b e i d e P a r t n e r i n e i n G e s p r ä c h , d e s s e n D i s k u s s i o n s t h e m a s i c h v o n s e l b s t e r g i b t . D e n n s o w o h l d e m d ä n i ­ s c h e n D e n k e r d e s v o r i g e n J a h r h u n d e r t s a l s a u c h d e n h e u t i g e n T r a n z e n - d e n t a l d i a l o g i k e r n g e h t e s i n i h r e m i n n e r s t e n A n l i e g e n u m d i e F r e i h e i t , g e n a u e r n o c h : u m d i e F r a g e n a c h d e n B e d i n g u n g e n k o n k r e t e r F r e i h e i t s ­ r e a l i s i e r u n g i n d e r m e n s c h l i c h e n E x i s t e n z .

“ E i n f r u c h t b a r e s G e s p r ä c h [ i s t ] m ö g l i c h ” ( S . 9 5 ) . S o M . B o n g a r d t , d e r K i e r k e g a a r d s A n a l y s e n a u s t r a n z e n d e n t a l l o g i s c h e r S i c h t d u r c h a u s k r i ­ t i s c h a n e i g n e t . I n v i e r G e s p r ä c h s g ä n g e n u n d e i n e m a b s c h l i e ß e n d e n P r o ­ t o k o l l w e r d e n b e i d e P a r t n e r i n e i n e n s c h r i t t w e i s e v o r g e h e n d e n P r o z e ß g e g e n s e i t i g e r V e r s t ä n d i g u n g g e f ü h r t .

(9)

A n g e t r i e b e n w i r d d i e s e r P r o z e ß d u r c h d i e i n n e r e E n t w i c k l u n g i m W e r k e K i e r k e g a a r d s , d i e s i c h v o r a l l e m i n d e n u n t e r s c h i e d l i c h e n P o s i ­ t i o n e n d e r e i n z e l n e n P s e u d o n y m e w i d e r s p i e g e l t . S o w e r d e n a u f K i e r k e ­ g a a r d s S e i t e z u n ä c h s t A s s e s s o r W i l h e l m , d a n n J o h a n n e s C l i m a c u s , C o n s t a n - t i n u n d T a c i t u r n u s , s c h l i e ß l i c h V i g i l i u s H a u f n i e n s i s u n d A n t i - C l i m a c u s i n s F e l d g e f ü h r t . A u f d e r a n d e r e n S e i t e w i r d t r a n z e n d e n t a l l o g i s c h v o r a l l e m a u s d e r S i c h t H . K r i n g s , J . H e i n r i c h s u n d T h . P r o p p e r s a r g u m e n t i e r t . I n n e r h a l b d i e s e s s u k z e s s i v e n G e s p r ä c h s g a n g e s v e r b i n d e t M . B o n g a r d t d a - r ü b e r h i n a u s z w e i g e g e n l ä u f i g e A n s ä t z e z u r I n t e r p r e t a t i o n K i e r k e g a a r d s . I n e i n e r e r s t e n , a l s “ a n a l y t i s c h ” b e z e i c h n e t e n A u s l e g u n g ( S . 2 8 ) k o m ­ m e n d i e P s e u d o n y m e u m d e r E i g e n s t ä n d i c h k e i t d e r j e w e i l i g e n E x i s t e n z ­ v e r s t ä n d n i s s e w i l l e n s e l b s t z u W o r t e . D a r a n s c h l i e ß t s i c h e i n z w e i t e r “ s y n ­ t h e t i s c h e r ” ( S . 2 9 ) I n t e r p r e t a t i o n s g a n g a n , i n d e m e s n u n u m d i e d u r c h ­ g e h e n d e Z i e l s e t z u n g g e h t . D a v o n a u s g e h e n d , d a ß K i e r k e g a a r d s e l b s t z w a r k e i n e d e r p s e u d o n y m e n E x i s t e n z a u f f a s s u n g e n t e i l e , d a f ü r j e d o c h d i e Z i e l ­ r i c h t u n g i h r e r D i s k u s s i o n v o r g e b e , z i t i e r t d e r V e r f a s s e r h i e r K i e r k e g a a r d u n t e r e i g e n e m N a m e n . I n d e r r e g e n D i s k u s s i o n k o m m t d a n n v o r a l l e m V i g i l i u s m i t s e i n e m A n g s t a n a l y s e n e i n e z e n t r a l e R o l l e z u .

D i e A n g s t i n i h r e r B e d e u t u n g a l s “ W i d e r s t a n d d e r F r e i h e i t ” a u f ­ g e z e i g t z u h a b e n , v e r s t e h t d e r V e r f a s s e r a l s K i e r k e g a a r d s e n t s c h e i d e n d e E n t d e c k u n g , d i e e r a u s d i a l o g i s c h e r P e r s p e k t i v e n e u z u f o r m u l i e r e n v e r ­ s u c h t ( v g l . S . 2 1 4 f . ) .

O b u n d w i e a n g e s i c h t s v o n A n g s t u n d S c h u l d F r e i h e i t r e a l i s i e r t w e r d e n k ö n n e , i s t d i e F r a g e , d i e d e m g e s a m t e n G e s p r ä c h z u g r u n d e l i e g t . D a b e i w e r d e n — l a u t M . B o n g a r d t — d i e S c h w e r p u n k t e d e r D i s k u s s i o n v o n b e i d e n P a r t n e r n u n t e r s c h i e d l i c h g e s e t z t . W ä h r e n d e s K i e r k e g a a r d s V e r d i e n s t s e i , b e t o n t z u h a b e n , d a ß F r e i h e i t u n t e r d e n k o n k r e t e n B e d i n ­ g u n g e n d e r E n d l i c h k e i t j e w e i l s i n d i v i d u e l l z u v e r w i r k l i c h e n s e i , h a b e n d i e T r a n z e n d e n t a l d i a l o g i k e r v o r a l l e m g e z e i g t , d a ß F r e i h e i t n u r a l s G e s c h e h e n g e g e n s e i t i g e r A n e r k e n n u n g v o n F r e i h e i t m ö g l i c h s e i . W ä h r e n d K i e r k e ­ g a a r d f o l g l i c h ü b e r d i e v o n i h m m i t g e s e t z e n V o r a u s s e t z u n g e n n o c h e i ­ n i g e s z u l e r n e n h ä t t e , w ü r d e n s e i n e G e s p r ä c h s p a r t n e r v o n i h m v o r a l l e m z u r R ü c k k e h r i n d i e k o n k r e t e W i r k l i c h k e i t a u f g e f o r d e r t ( v g l . S . 9 5 ) . D i e s e F r o n t l i n i e n u n s c h e i n t m i r e t w a s z u e i n d e u t i g g e z o g e n .

M . B o n g a r d t s V o r w u r f g e g e n ü b e r K i e r k e g a a r d , d a ß e r u n t e r F r e i ­ h e i t n a h e z u a u s s c h l i e ß l i c h d i e F ä h i g k e i t d e s E i n z e l n e n , s i c h z u s i c h s e l b s t z u v e r h a l t e n , u n d d e r e n R e a l i s i e r u n g v e r s t e h e ( v g l . S . 2 1 5 ) , h ä l t m e i n e s E r a c h t e n s a n e i n e m V o r u r t e i l f e s t , d a s z u r G e n ü g e w i d e r l e g t s e i n d ü r f t e . Z e i g t d o c h z . B . K i e r k e g a a r d s b e k a n n t e D e f i n i t i o n d e s S e l b s t a m E i n ­

(10)

g a n g d e r S c h r i f t D i e K r a n k h e i t z u m T o d e g e r a d e d i e D o p p e l u n g i n d e r V e r h ä l t n i s s t r u k t u r d e s S e l b s t a u f . U n d d a ß d e r M e n s c h e r s t i m Ü b e r ­ s c h r e i t e n d e r e i g e n e n W i r k l i c h k e i t a u f e i n e i h m f r e m d e W i r k l i c h k e i t h i n s e i n e F r e i h e i t g ü l t i g e r g r e i f t , l ä ß t s i c h s c h o n a u s d e r A r g u m e n t a t i o n d e r N a c h s c h r i f t s c h l i e ß e n . N u r d a ß C l i m a c u s d i e s e f r e m d e W i r k l i c h k e i t n i c h t d a r a u f h i n e i n g r e n z t , W i r k l i c h k e i t d e s a n d e r e n M e n s c h e n z u s e i n .

A u c h d i e v o n M . B o n g a r d t z u s a m m e n g e f a ß t e E i n s i c h t d e r T r a n s - z e n d e n t a l d i a l o g i k e r , d a ß F r e i h e i t n u r b e g r e n z t v e r w i r k l i c h t w e r d e n k ö n ­ n e , w e i l d e r M e n s c h w e d e r d e n A n d e r e n g a n z z u e r f a s s e n , n o c h d e r A n ­ d e r e s i c h g a n z z u ö f f n e n v e r m ö g e , i s t s c h o n C l i m a c u s n i c h t n e u . N u r e r k l ä r t l e t z t e r e r d i e s e F r e i h e i t s b e g r e n z u n g e t w a s b e s s e r . D e n n m a g M . B o n g a r d t a u c h z u g e s t a n d e n s e i n , d a ß d i e b e g r e n z t e E i n s i c h t i n d i e B e ­ d i n g u n g e n u n d V e r f a ß t h e i t d e r e i g e n e n w i e d e r f r e m d e n E x i s t e n z e i n e r v o l l k o m m e n e n g e g e n s e i t i g e n A n e r k e n n u n g i m W e g e s t e h t ( v g l . S . 1 0 2 ) , s o b l e i b t d i e s e E r k e n n t n i s d o c h h i n t e r d e r d e s C l i m a c u s z u r ü c k , w e l c h e r d i e A n e i g n u n g e i g e n e r w i e f r e m d e r W i r k l i c h k e i t a u s d e m I n t e r e s s e b e ­ g r ü n d e t . D a d e r M e n s c h j e d o c h n u r a n s e i n e r e i g e n e n W i r k l i c h k e i t — u n d i m G l a u b e n a n d e r W i r k l i c h k e i t G o t t e s — u n e n d l i c h i n t e r e s s i e r t i s t , b e g e g n e t i h m j e d e s a n d e r e G e g e n ü b e r n i c h t a l s W i r k l i c h k e i t , s o n d e r n w i r d i h m z u r M ö g l i c h k e i t . A u c h i n e i n e r s o l c h e n B e g e g n u n g a b e r w i r d

— v o m I n t e r e s s e b e g r e n z t e — F r e i h e i t r e a l i s i e r t . U n d s e l b s t w e n n M . B o n ­ g a r d t a l s e n t s c h e i d e n d e E i n s i c h t d e r T r a n z e n d e n t a l d i a l o g i k e i n D i a l o g ­ v e r s t ä n d n i s a n f ü h r t , w e l c h e s “ d a s a u f F r e i h e i t u n d d i e F r e i h e i t g r ü n d e n ­ d e w e c h s e l s e i t i g e A n e r k e n n u n g s v e r h ä l t n i s f r e m d e r F r e i h e i t ” ( v g l . S . 9 7 ) u m f a ß t , s o v e r w e n d e t e r - w o h l o h n e d a r a u f a f m e r k s a m z u s e i n - K i e r ­ k e g a a r d s e i g e n e T e r m i n o l o g i e . I s t d o c h d i e R e d e v o n d e r W i r k l i c h k e i t d e s a n d e r e n a l s e i n e r f r e m d e n W i r k l i c h k e i t g e r a d e f ü r d i e B e g r i f f l i c h k e i t d e s D ä n e n k e n n z e i c h n e n d , w ä h r e n d i n d e r T r a n s z e n d e n t a l p h i l o s o p h i e d i e W i r k l i c h k e i t e i n e s G e g e n ü b e r s v o r r a n g i g u n t e r d e m B e g r i f f d e s A n ­ d e r e n v e r h a n d e l t w i r d .

D o c h a b g e s e h e n d a v o n , d a ß M . B o n g a r d t d a s v o n i h m i n s z e n i e r t e G e s p r ä c h a u f e i n e r ü b e r z o g e n e n K o n f r o n t a t i o n b e i d e r P o s i t i o n e n a u f ­ b a u t , s i n d i h m i n n e r h a l b d i e s e s D i s p u t e s ü b e r z e u g e n d e A n a l y s e n d e r A n g s t i n i h r e m W i d e r s p i e l z u r F r e i h e i t g e l u n g e n . E i n e r s e i t s a l s I n d i z d e r F r e i h e i t s b e g a b u n g , a n d e r e r s e i t s a l s F e s s e l d e r F r e i h e i t w e i s t d a s A n g s t ­ v e r s t ä n d n i s K i e r k e g a a r d s ü b e r d i e b e g r e n z t e S i c h t d e r H u m a n w i s s e n ­ s c h a f t e n h i n a u s u n d i n s p i r i e r t d e n V e r f a s s e r z u e i n e m k o n s t r u k t i v e n U m ­ g a n g m i t t r a n s z e n d e n t a l d i a l o g i s c h e n A u s s a g e n , d i e i h r e r s e i t s n i c h t z u l e t z t v o n P a u l T i l l i c h s S c h r i f t D e r M u t z u m S e i n i n s p i r i e r t s i n d . A u s g e h e n d

(11)

v o n K i e r k e g a a r d s V e r s t ä n d n i s d e r A n g s t g e l i n g t d e m V e r f a s s e r d a b e i u n ­ t e r a n d e r e m a u c h e i n e r f r e u l i c h k l a r e r N a c h w e i s d e r S c h w i e r i g k e i t e n , i n d i e W . P a n n e n b e r g m i t s e i n e m i n d e r A n t h r o p o l o g e i n t h e o l o g i s c h e r P e r s p e k ­ t i v e e n t f a l t e t e n V e r s t ä n d n i s v o n S ü n d e , E r b s ü n d e u n d F r e i h e i t g e r ä t . W . P a n n e n b e r g , d e r e s s e i n e r s e i t s i n k r i t i s c h e r A u s e i n a n d e r s e t z u n g m i t K i e r ­ k e g a a r d s A n g s t v e r s t ä n d n i s a b l e h n t , d i e A n g s t a l s n e u t r a l e Z w i s c h e n b e ­ s t i m m u n g v e r s t e h e n z u w o l l e n , g e l a n g t i n A n l e h n u n g a n d a s a u g u s t i n i - s c h e V e r s t ä n d n i s d e r K o n k u p i s z e n z z u e i n e r w e i t g e h e n d e n I d e n t i f i k a t i o n v o n A n g s t u n d d e m S e l b s t i s c h e n a l s S o r g e u m s i c h s e l b s t . V o n d i e s e m A n ­ s a t z h e r i s t i h m d a n n n i c h t m e h r m ö g l i c h , z w i s c h e n d e r A n g s t a l s V o r ­ a u s s e t z u n g d e r S ü n d e u n d d e r S ü n d e s e l b s t k l a r z u u n t e r s c h e i d e n . W . P a n n e n b e r g z u f o l g e i s t d i e A n g s t s e l b s t s c h o n S ü n d e , e n t s t e h t s i e d o c h e r s t , w o d a s V e r t r a u e n d e s M e n s c h e n z e r b r o c h e n i s t ( v g l . S . 1 8 2 f f . ) .

E s i s t d a s V e r d i e n s t M . B o n g a r d t s , d i e S c h w i e r i g k e i t e n d i e s e s A n ­ s a t z e s W . P a n n e n b e r g s g e r a d e v o n d e s s e n K i e r k e g a a r d r e z e p t i o n h e r a u f g e ­ d e c k t z u h a b e n . U n t e r B e r u f u n g a u f V i g i l i u s h ä l t e r f e s t : “ S o v e r s t ä n d ­ l i c h d i e A n g s t d e n S p r u n g i n d i e S ü n d e a u c h z u m a c h e n v e r m a g — d i e A n g s t s e l b s t i s t n i c h t S ü n d e , d e n n d i e S ü n d e j e d e s e i n z e l n e n M e n s c h e n k a n n n u r S ü n d e s e i n , w e n n s i e a u f e i n e n A k t d e r F r e i h e i t r ü c k f ü h r b a r i s t ” ( S . 1 8 6 ) . D a ß W . P a n n e n b e r g d i e s e R ü c k f ü h r u n g v e r w e i g e r e , v e r ­ s t e h t M . B o n g a r d t a l s d e s s e n e i g e n t l i c h e n F e h l s c h l u ß . U n d e t w a s v o r ­ s i c h t i g f o r m u l i e r t e r , d a ß W . P a n n e n b e r g s D e u t u n g d e s V e r h ä l t n i s s e s v o n S ü n d e u n d F r e i h e i t i n d e r G e f a h r s t e h e , d i e Z u r e c h e n b a r k e i t d e s M e n ­ s c h e n g e g e n e i n u n i v e r s a l e s V e r h ä n g n i s e i n z u t a u s c h e n ( v g l . S . 1 8 8 ) .

S o v e r t e i d i g t M . B o n g a r d t n i c h t n u r K i e r k e g a a r d , s o n d e r n h ä l t a u c h a m P o s t u l a t d e r F r e i h e i t f e s t . D e n n b e i a l l e r P o l a r i t ä t d e s v o n i h m g e f ü h r t e n G e s p r ä c h s v e r s t e h t e r f o l g e n d e E i n s i c h t a l s g r u n d l e g e n d e Ü b e r ­ s t i m m u n g d e r b e i d e n v o n i h m a n g e f ü h r t e n P a r t n e r : “ N u r w o d i e F r e i ­ h e i t s i c h s e l b s t e r g r e i f t , g e w i n n t s i e R e a l i t ä t ” ( v g l . S . 1 0 9 ) . D a ß M . B o n ­ g a r d t d i e s e n O p t i m i s m u s l e t z l i c h i n d e m d i e A n g s t e n t m a c h t e n d e n G l a u b e n v e r a n k e r t , w e i s t i h n a l s T h e o l o g e n a u s , d e r K i e r k e g a a r d a l s c h r i s t l i c h e n S c h r i f t s t e l l e r e r n s t n i m m t .

D o r o t h e a G l ö c k n e r

(12)

L i s e B u s k - J e n s e n , J ø r g e n H o l m g a a r d o g J e n s F . J e n s e n ( e d . ) :

K u l t u r o g K l a s s e [ C u l t u r e a n d C l a s s ]

2 5 t h A n n u a l S e r i e s , n o . 1 . M e d u s a , C o p e n h a g e n 1 9 9 7 , 1 3 8 p p .

T h i s n u m b e r o f K u l t u r o g K l a s s e i s a l m o s t e x c l u s i v e l y d e d i c a t e d t o S ø r e n K i e r k e g a a r d a n d , i n t h e f i r s t f o u r a r t i c l e s , p r i m a r i l y t o a r e a d i n g o f h i s a u t h o r s h i p w i t h s p e c i a l e m p h a s i s o n t h e c o n c e p t o f t h e e s t h e t i c .

I s a k W i n k e l H o l m o p e n s t h e b a l l a s h e a s k s t h e m a s t e r o f d a n c e f o r a w a l t z , t r y i n g t o g i v e a n e w d e f i n i t i o n o f t h e e s t h e t i c a l . W i n k e l H o l m 's a r t i c l e i s c l e a r l y t h e m o s t i n t e r e s t i n g a n d p i o n e e r i n g , a s h e s u g g e s t s a t h i r d p o s i t i o n f o r v i e w i n g t h e e s t h e t i c a l i n t h e w o r k s o f K i e r k e g a a r d . T h e t r a d i t i o n a l v i e w h a s b e e n a k i n d o f t w o f o l d d e f i n i t i o n g o i n g b a c k t o A d o r n o ’s d i v i s i o n i n K i e r k e g a a r d : K o n s t r u k t i o n d e s Ä s t h e t i s c h e n o f t h e e s t h e t ­ i c a l i n t o o n t h e o n e h a n d , a t h e o r y o f a r t s a n d o n t h e o t h e r , a n e x i s t e n ­ t i a l s p h e r e . J o a k i m G a r f f f o l l o w s t h i s d o u b l e d e t e r m i n a t i o n i n (<D e n S ø v n ­ l ø s e " a s h e m a k e s a d i v i s i o n b e t w e e n t h e e s t h e t i c a l a s a m e d i u m a n d a s a s t a g e . I n s h o r t , t h e t r a d i t i o n a l d e f i n i t i o n i s i n a w a y a d i v i s i o n b e t w e e n f o r m a n d c o n t e n t , b u t W i n k e l H o l m f i n d s t h i s d e f i n i t i o n t o o s i m p l e a n d t o o u n p r o f i t a b l e . H e t h e r e f o r e e l e g a n t l y a d v o c a t e s a t h r e e f o l d d i v i s i o n : F i r s t ­ l y , t h e e s t h e t i c a s g e s t a l t , s e c o n d l y a s g e n e s e , a n d i n b e t w e e n s o m e t h i n g w h i c h h e c a l l s “ t h e i m p l i c i t p o e t i c s " o f K i e r k e g a a r d . T h i s i m p l i c i t p o e t i c s i s n o t a t h e o r y , b u t a p r a c t i c e t h a t t a k e s p l a c e e a c h t i m e K i e r k e g a a r d p r o ­ d u c e s o r l i t e r a l l y s t a g e s h i s o w n t e x t s . T h i s t h i r d p o s i t i o n i s a k i n d o f c o m ­ b i n a t i o n o f f o r m a n d c o n t e n t s i n c e t h e o n e c a n n o t b e s e p a r a t e d f r o m t h e o t h e r . W i n k e l H o l m t h u s t r i e s t o r e e s t h e t i c i z e K i e r k e g a a r d ’s w o r k s s i n c e h e w i s h e s t o a v o i d a s u b o r d i n a t i o n o f t h e c o n t e n t t o t h e f o r m o r v i c e v e r s a . T h e e s t h e t i c i s n e i t h e r p u r e f o r m n o r p u r e c o n t e n t , b u t t h e a l m o s t s u b ­ l i m e c o m b i n a t i o n o f b o t h , e s p e c i a l l y i n t h e e a r l y w o r k s o f K i e r k e g a a r d .

W i t h o u t r e f e r r i n g t o o r d i r e c t l y u s i n g t h i s t h i r d d e f i n i t i o n o f t h e e s t h e t i c , J a c o b B ø g g i l d i n a w a y m a k e s t h e s a m e d i s t i n c t i o n i n h i s v e r y v i g ­ o r o u s a n d i n f o r m a t i v e a r t i c l e . H e a r g u e s t h a t t h e c h i a s m i s a t r e m e n d o u s ­ l y i m p o r t a n t f i g u r e i n t h e K i e r k e g a a r d i a n w o r k s a n d t h a t t h i s g i v e s t h e t e x t s a k i n d o f i n v e r s e s t r u c t u r e , w h i c h i s u s e d t o s e d u c e t h e r e a d e r . K i e r k e g a a r d d o e s n o t t r y t o r e c o u n t t h e t r u t h a s c o n s i s t e n t l y a s p o s s i b l e , b u t h e w a n t s t o s p e a k t o t h e s e n s e s . H e t h e r e f o r e u s e s a l a n g u a g e o f p o ­ e t r y - a n e s t h e t i c l a n g u a g e , w h e r e t h e c o n t e n t i n f a c t l i e s i m p l i c i t i n t h e f o r m - o r v i c e v e r s a .

(13)

B o K a m p m a n n W a l t e r w r i t e s a b o u t F e a r a n d T r e m b l i n g a n d i n p a r ­ t i c u l a r a b o u t A b r a h a m ’ s s i l e n c e . A b r a h a m ’ s i n a b i l i t y t o s p e a k a l s o m a k e s i t i m p o s s i b l e f o r J o h a n n e s d e S i l e n t i o t o w r i t e a b o u t t h e e v e n t . B u t s i n c e h e d o e s i t a n y w a y , e v e n t h o u g h h e h i m s e l f i s a w a r e o f t h e p r o b l e m , t h i s c r e a t e s a s p e c i a l k i n d o f l a n g u a g e : a n e s t h e t i c l a n g u a g e w h i c h c a n e x p r e s s w h a t c a n n o t b e e x p r e s s e d . T h e e s t h e t i c i s t h u s a f o r m o f l a n g u a g e f o r t h e i n e x p r e s s a b l e a n d u n u t t e r a b l e , w h i c h m e a n s t h a t a g a i n i n t h i s a r t i c l e f o r m a n d c o n t e n t s e e m t o m e e t i n a h a p p y c o l l i s i o n . T h e f i r s t t h r e e a r t i c l e s t h u s d i r e c t l y o r i n d i r e c t l y i n t r o d u c e a n e w a p p r o a c h t o t h e e s t h e t i c a l i n K i e r ­ k e g a a r d ’ s w o r k s a n d a v o i d a t r a d i t i o n a l v i e w t h a t o n l y l o o k s n e g a t i v e l y a n d w i t h d i s t r u s t o n t h e e s t h e t h i c a l , a s i f i t w e r e s o m e t h i n g s u s p e c t .

T h e n e x t a r t i c l e c o n c e r n i n g K i e r k e g a a r d , o n t h e o t h e r h a n d , i s v e r y t r a d i t i o n a l . M i c h a e l J u u l T h e r k e l s e n w r i t e s a b o u t t h e e s t h e t i c a s a t o o l b y w h i c h K i e r k e g a a r d s e d u c e s h i s r e a d e r . K i e r k e g a a r d h i m s e l f m a k e s t h i s s t a t e m e n t i n T h e P o i n t o f V i e w f o r m y W o r k a s a n A u t h o r , w h i c h T h e r k e l s e n a l s o r e f e r s t o . T h e r k e l s e n , l i k e m o s t r e c e n t r e s e a r c h , e x p r e s s e s a m i s t r u s t c o n c e r n i n g K i e r k e g a a r d ’ s r e t r o s p e c t i v e e x p l a n a t i o n o f h i s a u t h o r s h i p i n T h e P o i n t o f V i e w , b u t i n a n y c a s e T h e r k e l s e n s e e m s t o a d o p t t h e i d e a a n d u s e i t f o r h i s v e r y s t a n d a r d r e a d i n g o f T h e S e d u c e r ’s D i a r y . F o r T h e r k e l ­ s e n t h e e s t h e t i c s e e m s t o b e p u r e f o r m ; i t h a s t o d o w i t h h o w s o m e t h i n g i s w r i t t e n a n d h o w t h i s a f f e c t s t h e r e a d e r . B u t t h e e s t h e t i c i s c l e a r l y m o r e t h a n t h a t , s o m e t h i n g w h i c h t h e t h r e e e a r l i e r c o n t r i b u t i o n s s o e l e g a n t l y h a v e e x p r e s s e d . I a l s o f i n d i t a b i t p e c u l i a r t h a t T h e r k e l s e n e q u a t e s t h e e s ­ t h e t i c w i t h s k ø n l i t t e r a t u r . I s n ’ t t h a t a g e n r e ?

A l s o H e n r i k S t a m p e L u n d ’s a r t i c l e c o u l d i n a w a y b e d e s c r i b e d a s t r a d i t i o n a l . L u n d ’ s m a i n a r g u m e n t i s t h a t t h e t h e o l o g i c a l s t r u c t u r e o f K i e r k e g a a r d ’ s a u t h o r s h i p c a n b e e x p l a i n e d a s a n e x p r e s s i o n o f a s p e c i a l p s y c h o l o g i c a l s t r u c t u r e t h a t h a s t o d o w i t h K i e r k e g a a r d ’ s v i e w o f t h e r e ­ l a t i o n b e t w e e n a f a t h e r a n d a s o n a s a r e l a t i o n o f a u t h o r i t y . L u n d s t a t e s t h a t K i e r k e g a a r d ’ s s t r i c t a n d a b s o l u t e c o n c e p t o f G o d i s b u i l t u p o n a s p e c i a l k i n d o f a u t h o r i t a t i v e r e l a t i o n b e t w e e n m a n a n d G o d , a n d h e u s e s K a f ­ k a ’ s B r i e f a n d e n V a t e r f o r a c o m p a r i s o n w i t h F e a r a n d T r e m b l i n g t o i l l u s ­ t r a t e t h i s . B u t w h o h a s r e a l l y e v e r d o u b t e d t h a t ? N o n e t h e l e s s t h e c o m ­ p a r i s o n w i t h K a f k a p l u s t h e s o l i d i t y o f t h e a r g u m e n t a t i o n a n d t h e v e r b a l e l o q u e n c e m a k e t h e a r t i c l e m o r e t h a n t r a d i t i o n a l a n d w o r t h r e a d i n g .

T a k e n a s a w h o l e t h i s n u m b e r o f K u l t u r o g K l a s s e i s v e r y r e c o m - m e n d a b l e . I t i s e s p e c i a l l y e x c i t i n g r e a d i n g s i n c e t h e l i t e r a r y a p p r o c h t o K i e r k e g a a r d ’ s w o r k s o p e n s n e w p e r s p e c t i v e s , p a r t i c u l a r l y f o r a d e t e r m i ­

n a t i o n o f t h e e s t h e t i c a l . P i a S ø l t o f t

(14)

N i e l s J ø r g e n C a p p e l ø r n , J o a k i m G a r j J \ J o h n n y K o n d r u p :

S k r i f t b i l l e d e r .

S ø r e n K i e r k e g a a r d s j o u r n a l e r , n o t e s b ø g e r , h æ f t e r , a r k , l a p p e r o g s t r i m l e r

[ P i c t u r e - W r i t i n g . K i e r k e g a a r d s j o u r n a l s , n o t e b o o k s , e x e r c i s e b o o k s , f o l i o s , l o o s e s h e e t s a n d s l i p s ]

G . E . C . G a d , C o p e n h a g e n 1 9 9 6 , 1 7 8 p p .

R e v i e w e r s i n K i e r k e g a a r d i a n a d o n o t u s u a l l y c o m m e n t o n t h e p r o d u c t i o n q u a l i t i e s o f t h e b o o k s t h e y r e v i e w , b u t S k r i f t b i l l e d e r i s a v e r y u n u s u a l b o o k , i n w h i c h ( a s t h e t i t l e s u g g e s t s ) t h e v i s u a l i m p a c t i s i n t e g r a l t o w h a t t h e a u t h o r s a r e a i m i n g t o a c h i e v e : t o b r i n g u s f a c e t o f a c e w i t h t h e m a t e r i a l r e c o r d o f K i e r k e g a a r d ’ s l i t e r a r y p r o d u c t i v i t y . A n d s o , t o t h e b o o k i t s e l f , a n d t o w h a t f i r s t s t r i k e s t h e r e a d e r ( o r e v e n t h e b o o k s h o p b r o w s e r ) : t h e o u t s t a n d i n g q u a l i t y o f t h e d e s i g n a n d c o l o u r r e p r o d u c t i o n s . T h e s e a r e K i e r k e g a a r d ’s w r i t i n g s a s w e w h o h a v e n o t m a n o e u v r e d o u r w a y t h r o u g h t h e c o m p l e x p r o t o c o l s o f D e n m a r k ’s R o y a l L i b r a r y h a v e n e v e r s e e n t h e m b e f o r e — a n d f a s c i n a t i n g t h e y a r e t o o , i n t h e i r m a r b l e d , i n l a i d o r b r i g h t l y c o l o u r e d b i n d i n g s , w i t h t h e i r c r o s s i n g s - o u t , m a r g i n a l n o t e s , d o o d l i n g s a n d e d i t o r s ’ m a r k i n g s . A n d t h e r e i s m o r e : t h e r e a r e i t e m s w i t n e s s i n g t h e m o m e n t o u s e v e n t s a n d t h e m i n u t i a e o f K i e r k e g a a r d ’s l i f e — p i c t u r e s h e s e n t t o R e g i n e , h i s M a g i s t e r ’s d i p l o m a , r e c e i p t s f o r d o n a t i o n s t o s o c i e t i e s a s v a r i e d a n d a s u n l i k e l y a s ‘ T h e S o c i e t y f o r t h e P r o m o t i o n o f F i s h e r i e s ’ a n d ‘ T h e W o m e n ’s A s s o c i a t i o n o f 1 8 4 3 ’ a n d m o r e .

‘ S o w h a t ? ’ t h e s c e p t i c m i g h t a s k . ‘ T h i s m i g h t m a k e a p r e t t y c o f f e e - t a b l e b o o k , s o m e t h i n g t o l e a f t h r o u g h i n a n i d l e t e n m i n u t e s — b u t w h a t d o e s i t a d d t o o u r u n d e r s t a n d i n g o f K i e r k e g a a r d ? ’

T h e f i r s t p o i n t o f r e p l y c o u l d w e l l b e t o e m p h a s i z e , a s t h e s c e p ­ t i c ’ s w o r d s t h e m s e l v e s s u g g e s t , t h a t t h e r e i s a p l a c e i n l i f e f o r t h e c o f f e e - t a b l e b o o k , t h e s o r t o f b o o k t h a t i s h a p p y j u s t t o g i v e a n i m p r e s s i o n o f i t s s u b j e c t , w i t h o u t a d v a n c i n g t o t h e k i n d o f c r y s t a l l i n e c l a r i t y w e m i g h t e x p e c t ( b u t r a r e l y f i n d ! ) i n a n a c a d e m i c w o r k . T h i s i s t h e s o r t o f b o o k o f w h i c h o n e c o u l d s a y , ‘ I t ’ s g o o d t o h a v e a r o u n d ; I l i k e t o h a v e t h e o d d b r o w s e i n i t n o w a n d a g a i n . ’

B u t t h a t i s b y n o m e a n s a l l . T h e b o o k i t s e l f d o e s h a v e m o r e s e r i ­ o u s t h e m e s a n d p o i n t s t o t h e w a y i n w h i c h a c l o s e r a c q u a i n t a n c e w i t h t h e p a p e r s t h e m s e l v e s c a n p o t e n t i a l l y a l t e r o u r u n d e r s t a n d i n g o f K i e r k e ­ g a a r d ’ s a u t h o r s h i p . L e t u s t a k e s o m e e x a m p l e s .

(15)

K i e r k e g a a r d ’ s m a n y c r o s s i n g s - o u t , m a r g i n a l a d d i t i o n s a n d r e w o r k ­ i n g s a r e , o f c o u r s e , t h e s o r t o f t h i n g w e a l l d o . O f t h e m s e l v e s t h e y a r e p e r ­ h a p s n o t s i g n i f i c a n t . B u t t h e y d o s e r v e , i m p o r t a n t l y I t h i n k , t o r e m i n d u s t h a t ‘ K i e r k e g a a r d ’s T h o u g h t ’ w a s p r e c i s e l y t h e s o r t o f ‘ t h o u g h t ’ t h a t g o t w o r k e d o u t i n t h e p r o c e s s o f w r i t i n g , w i t h a l l t h e p a s s i o n , e x p e r i m e n t a ­ t i o n , h e s i t a t i o n , a n d s o m e t i m e s w h o l e s a l e o b l i t e r a t i o n o f b o t c h e d e f f o r t s t h a t t h a t i n v o l v e s . I n t h u s s t r e n g t h e n i n g o u r s e n s e o f K i e r k e g a a r d a s a t h i n k e r w h o t h o u g h t i n w r i t i n g , S k r i f t b i l l e d e r w i l l p e r h a p s c o r r e s p o n d i n g l y w e a k e n t h e v i e w o f K i e r k e g a a r d a s a p h i l o s o p h e r , a t l e a s t , a s t h e s o r t o f p h i l o s o p h e r c o n c e r n e d p r i m a r i l y w i t h t h e e x p o s i t i o n o f a r i g o r o u s a n d l o g i c a l l y s e a m l e s s t e a c h i n g . K i e r k e g a a r d a p p e a r s h e r e a s m u c h m o r e o f a w o r k i n g - i t - o u t - a s - h e - g o e s - a l o n g k i n d o f t h i n k e r .

A n d t h e n t h e n a t u r e o f t h e w r i t i n g a f f e c t s h o w w e r e a d i t . T a k e t h e b o d y o f 1 8 4 9 n o t e s l o o k i n g b a c k o n t h e e n g a g e m e n t c r i s i s , a p a g e o f w h i c h i s r e p r o d u c e d o n p . 1 3 0 . I n t h e c o l d l i g h t o f p r i n t , t h e s e n o t e s c a n s e e m t o c o n f i r m t h e v i e w o f K i e r k e g a a r d f i r s t , m a l i c i o u s l y , p u t f o r w a r d b y P . L . M ø l l e r , t h a t h e r e w a s a n i n d i v i d u a l w h o c o l d l y d i s s e c t e d R e g i n e o n t h e o p e r a t i n g t a b l e o f h i s a b s t r a c t i n t e l l e c t . B u t i t i s c l e a r f r o m t h e s p e e d a n d v i g o u r o f t h e p r i m a r y w r i t i n g a n d t h e m u l t i p l e m a r g i n a l a d d i ­ t i o n s f i l l i n g e v e r y c o r n e r o f t h e p a g e t h a t t h i s w a s n o c l i n i c a l o p e r a t i o n . T h i s i s w r i t i n g f o r g e d i n t h e h e a t o f p a s s i o n a n d , e v e n , o b s e s s i o n .

S k r i f t b i l l e d e r i s a s h o r t w o r k , a t a s t e r , p e r h a p s , a n d i t c a n d o l i t t l e m o r e i n t h i s d i r e c t i o n t h a n a r o u s e o u r c u r i o s i t y . I t i s t o b e h o p e d t h a t t h e l e s s o n s o f t h e m a t e r i a l s w i l l i n d u e c o u r s e b e s h a r e d w i t h a l a r g e r r e a d e r - s h i p b y w a y o f t h e a p p a r a t u s o f t h e n e w e d i t i o n o f K i e r k e g a a r d ’ s S a m l e d e S k r i f t e r .

I n a d d i t i o n t o t h r o w i n g n e w l i g h t o n K i e r k e g a a r d h i m s e l f , t h e a u ­ t h o r s a l s o u n r a v e l t h e f a s c i n a t i n g a n d c o m p l e x s t o r y o f w h a t h a p p e n e d t o t h e p a p e r s a f t e r h i s d e a t h , a s t o r y t h a t r e a d s a l m o s t l i k e s o m e t h i n g c o n ­ c o c t e d b y V i c t o r E r e m i t a o r H i l a r i u s B o o k b i n d e r a n d t h a t r e v e a l s f u r ­ t h e r d i m e n s i o n s o f t h e c o l l e c t i v e u n h a p p i n e s s o f t h e K i e r k e g a a r d f a m i l y .

I t i s t o b e h o p e d t h a t a n e a r l y t r a n s l a t i o n i n t o E n g l i s h w i l l f o l l o w . T h i s c o u l d a l s o m a k e o n e m i n o r i m p r o v e m e n t o n t h e o r i g i n a l i f i t m a d e a c l o s e r c o n n e c t i o n b e t w e e n i m a g e a n d t e x t ( e . g . , t h e ‘ P r u s s i a n ’ o f f i c e r d i s c u s s e d o n p . 1 2 8 i s i l l u s t r a t e d o n p . 3 0 — c o u l d h e n o t b e m o v e d ? ) .

G e o r g e P a t t i s o n

Referencer

RELATEREDE DOKUMENTER

vidual quotations is undertaken from the position »that Kierkegaard with his poetical passion is present in all of his works, even in those that would seem to be his

Now one problem, according to Grøn, is that the description of the progressive forms of despair in the first part of The Sickness unto Death contains

dem, daß Hegel seine Theorie der Anerkennung (Jenaer-Schriften) im Gegenzug zu einem modernen Naturrechtsindividualismus mobilisiert. Der Gedanke der Anerkennung wird

[r]

[r]

A few of the essays range over Kierkegaard’s authorship; while most give special attention to a certain work or works, including Either/Or II, Fear and

Die enge Verwandtschaft zwischen Kierkegaard und Schlegel ist hier mit Händen zu greifen, eigentlich schade, daß Koch dieses wenig behandelte - und wirklich interessante -

Wie überzeugend diese Argumentation auch sein mag, so hätte man sich wünschen können, daß Kinter seine vorzügliche Interpretation mit einer mehr systematischen Reflexion